Βωλάξ: Σεληνιακή Τήνος

Χιλιάδες γρανιτένιοι ογκόλιθοι είναι διάσπαρτοι στην ενδοχώρα της Τήνου, στην περιοχή Βωλάξ. Η γέννηση θρύλων για την προέλευσή τους ήταν αναπόφευκτη, το ίδιο όμως και η εκδήλωση ενδιαφέροντος των επιστημόνων.

Σπίτια και εκκλησιές συχνά αποτελούν συνέχεια του φυσικού τοπίου

Η Βωλάξ είναι ένα μικρό και ταπεινό χωριό των Κυκλάδων. Σφηνωμένη στην ενδοχώρα της Τήνου, σε ένα ορεινό, τραχύ κι αλλόκοτο ανάγλυφο, έχει πρωτοστατήσει σε δοξασίες και θρύλους που περιλαμβάνουν πτώσεις μετεωριτών, πετροπόλεμους γιγάντων, φοβερές και τρομερές ηφαιστειακές εκρήξεις, καταστροφικούς σεισμούς.

Ακόμη και την ίδια την ιστορία της δημιουργίας του Σύμπαντος: «Αφού ο Θεός έπλασε τον κόσμο, ήρθε πάνω από τη Βωλάξ κι έτριψε τα χέρια του. Τα ψίχουλα που έπεσαν στη Γη έγιναν πέτρες κι ευλόγησαν τον τόπο».

Σπίτι με παραδοσιακό «κατώι»

Την εκδοχή αυτή για το αλλόκοτο γεωλογικό τοπίο της Βωλάξ την άκουγα πάντα με λαχτάρα από την 90χρονη γιαγιά μου, Αγγέλα Βίλλα, που καταγόταν από τον διπλανό Σκαλάδο. Hταν άλλη μια προσπάθεια των ντόπιων να εξηγήσουν το επιβλητικό και μυστηριακό περιβάλλον του χωριού, που γοητεύει πάντα τα παιδιά και προβληματίζει τους μεγάλους.   

Θαύμα εκατομμυρίων ετών

Οι τεράστιοι γρανιτικοί όγκοι της Βωλάξ, αυτοί οι βραχώδεις σχηματισμοί που ενίοτε θυμίζουν πουλιά, ζώα, ανθρώπινα σώματα ή τις περισσότερες φορές απλά βόλους – από όπου και η ονομασία του χωριού– είναι έργο όχι του ανθρώπου αλλά της παντοδύναμης φύσης.

Kαλύπτουν ένα τεράστιο τρίγωνο, από τον όρμο της Λιβάδας, μέχρι την Κακιά Σκάλα, με την κορυφή του να βρίσκεται στον ιστορικό κι επιβλητικό όγκο του Εξώμβουργου. Μέσα σε αυτό το τρίγωνο, πάνω σε ένα μικρό οροπέδιο στη μέση της Τήνου, επιζεί μέσα στους αιώνες η Βωλάξ, το μεσαιωνικό χωριό των καλοθοπλεκτών, που περιτριγυρίζεται από χιλιάδες σφαιρικούς γίγαντες.

Η πραγματική ιστορία τους, μπορεί να μην είναι τόσο... απίθανη όσο οι μύθοι που τους συνοδεύουν, είναι όμως εξίσου ενδιαφέρουσα από επιστημονικής πλευράς και ξεκινά από πολύ πολύ παλιά. Πριν από εκατομμύρια χρόνια, όταν ο πλανήτης Γη, αφιλόξενος ακόμη για τον άνθρωπο, προσπαθούσε να διαμορφώσει το τελικό σχήμα και τη μορφή του.

«Η γεωλογική ιστορία του γρανίτη της Βωλάξ ξεκινά πριν από 15 – 25 εκατομμύρια χρόνια», εξηγεί ο καθηγητής υδρογεωλογίας και τεχνικής γεωλογίας του πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Στουρνάρας. Λάτρης της Τήνου και πιστός «προσκυνητής» του εντυπωσιακού ανάγλυφου της ενδοχώρας της, ο κ. Στουρνάρας έχει επισταμένα μελετήσει το γρανιτικό πεδίο της Βωλάξ.

Το Αλώνι γεμίζει ακόμη με πολύ κόπο

Εφτασε μάλιστα να καταθέσει το 2003 πρόταση στο Δίκτυο Ευρωπαϊκών Γεωπάρκων, για τη θεσμοθέτηση γεωπάρκου στη Βωλάξ, κάτι που μέχρι σήμερα δεν έχει, δυστυχώς, ευοδωθεί. Οπως διευκρινίζει, τα απόκοσμα, στρογγυλά βράχια δεν είναι αποτέλεσμα πτώσης μετεωρίτη ή κάποιας άλλης φυσικής καταστροφής.

Οφείλονται, εν πολλοίς, στη διάβρωση και την αποσάρθρωση του πετρωμένου μάγματος, του διάπυρου δηλαδή ρευστού που γεμίζει το εσωτερικό της Γης, το οποίο βγαίνει ενίοτε στερεοποιημένο στην επιφάνεια, με τη γεωλογική διαδικασία που γεννά τα βουνά.
 
«Κατά την εποχή του Κατώτερου - Μέσου Μειόκαινου, δηλαδή πριν από 15-25 εκατομμύρια χρόνια, το μάγμα του εσωτερικού της Γης άρχισε να διεισδύει στον εξωτερικό στερεό φλοιό της, κατά μήκος μιας ασυνέχειας», διευκρινίζει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος της ελληνικής επιτροπής υδρογεωλογίας.

«Στο μεγαλύτερο μέρος του χρόνου αυτού, ο γρανίτης ψύχθηκε σχετικώς από τους 5000C στους 3000C, αποκτώντας και τις πρώτες παραμορφώσεις του. Σταδιακά, ανήλθε σε ανώτερα επίπεδα προς τη γήινη επιφάνεια, συναντώντας τα προϋπάρχοντα μεταμορφωμένα πετρώματα της περιοχής, τους σχιστόλιθους.

»Η θερμοκρασία του είχε ήδη πέσει κάτω από τους 3000C και συνέχιζε να πέφτει, ενώ στερεοποιούνταν. Οταν πια έφθασε τους 1200C,  άρχισε η τελική και ουσιαστική ψύξη του γρανιτικού σώματος, περίπου στα 11 εκατομμύρια χρόνια π.Χ.».

Ανακαινισμένη παραδοσιακή κατοικία

 Από τη στιγμή που ο γρανίτης βγήκε στην επιφάνεια σε στερεή μορφή, τη σκυτάλη της διαμόρφωσής του πήραν οι δυνάμεις της διάβρωσης: θερμοκρασία, υγρασία, άνεμος, βαρύτητα.

«Η σφαιρική μορφή που αποκτά ο γρανίτης κατά την αποσάθρωσή του είναι η τυπική και φυσιολογική μορφή του σε τέτοιες περιστάσεις», τονίζει ο κ. Στουρνάρας, μιλώντας για μια εποχή τρομακτικών γεωλογικών δυνάμεων.

«Η ιδιαιτερότητα της Βωλάξ σε σχέση με άλλα γρανιτικά πεδία», συνεχίζει ο ίδιος, «είναι ότι εμφανίζει πολύ καλό βαθμό στρογγυλοποιήσεως και, κυρίως, σε μεγάλη έκταση.

Τη μοναδικότητα του τοπίου υπογραμμίζουν οι μεγάλες (tafoni) και μικρότερες (alveoles) κοιλότητες στη γρανιτική μάζα, προϊόντα αιολικής και χημικής διάβρωσης».

Βράχοι και άνθρωποι
Αν για τους γεωλόγους το βωλαξιανό τοπίο αποτελεί πρόσφορο πεδίο έρευνας, για τους κατοίκους του, τους ανθρώπους που μεγάλωσαν στη σκιά του Εξώμβουργου, οι «βόλακες» ήταν πάντα συστατικό στοιχείο της ζωής και της καθημερινότητάς τους.

Πολλά από τα σπίτια του χωριού είναι χτισμένα πάνω σε βράχους, με τους τοίχους να ενσωματώνουν τις γρανιτικές σφαίρες και τα δωμάτια να ορίζονται συχνά από αυτές. Σε ένα σπίτι, μάλιστα, η στρογγυλή πέτρα εισβάλλει στην κρεβατοκάμαρα –στην «κάμαρα», όπως ορίζει η ντοπιολαλιά– με αποτέλεσμα το κρεβάτι να έχει τρία πόδια, αφού το τέταρτο ακουμπά στον βράχο...

Αποψη της Βωλάξ

Οπως μας πληροφορεί η ιστοσελίδα του χωριού (www.volax.gr) ένα από τα καλύτερα σημεία για να θαυμάσει κανείς τη γρανιτική μεγαλοπρέπεια του τοπίου, είναι ένα άνοιγμα, γνωστό ως «του Βουράκη η Πλάκα», τρία λεπτά πίσω από την εκκλησία του χωριού.

Στον ίδιο ιστότοπο πληροφορούμαστε πως τα στρογγυλά βράχια της Βωλάξ έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια πόλος έλξης για... βραχομανείς από όλο τον κόσμο. Αναρριχητές από τη Γερμανία κι άλλες χώρες της Ευρώπης συρρέουν στη Βωλάξ για να επιδοθούν στο αγαπημένο τους bouldering, στην αναρρίχηση δηλαδή χαμηλού ύψους βράχων χωρίς σχοινιά.

Οι στάβλοι, δημιούργημα του ανθρώπου, συχνά δεν ξεχωρίζουν από το φυσικό τοπίο

Ο Karsten Oelze, Γερμανός γκουρού του αθλήματος, έχει χαρακτηρίσει το χωριό της Τήνου ως το μεγαλύτερο σε έκταση πεδίο boulder της Ευρώπης. Ο Αντώνης Σκευοφύλακας, Ελληνας... ομόλογός του, το εκτίμησε και το ανέδειξε ανοίγοντας τα πρώτα περάσματα. Σήμερα στα οκτώ πεδία που υπάρχουν έχουν ανοιχτεί 650 - 700 «προβλήματα».

Η τέχνη του καλαθιού
Η ομορφιά, όμως και οι ιδιαιτερότητες του μικρού αυτού θαύματος στην καρδιά της Τήνου –του «χειροποίητου νησιού», όπως την είχε ονομάσει ο Κορνήλιος Καστοριάδης– δεν εξαντλούνται στο φυσικό του τοπίο. Οι άνθρωποι της Βωλάξ, οι λιγοστοί που την κατοίκησαν ανά τους αιώνες, ασχολιόνταν σχεδόν από πάντα με την καλαθοπλεκτική.

«Εδώ στη Βωλάξ τα χωράφια ήταν πολύ λίγα. Οι άνθρωποι δεν είχαν άλλο τρόπο να ζήσουν. Γι αυτό και έπλεκαν καλάθια», θα μας πει ο 79χρονος Αλέκος Φυρίγος, ένας από τους δύο εναπομείναντες καλαθοπλέκτες της Βωλάξ. Ξανά, λοιπόν τα βράχια και το σκληρό, άγονο γρανιτικό τους περιβάλλον. Αυτά προϋπήρχαν, αυτά καθόρισαν, εν πολλοίς και τη μοίρα των ανθρώπων που αποφάσισαν να ζήσουν γύρω τους.

Ο σχεδόν ανύπαρκτος καλλιεργήσιμος κλήρος και η μεγάλη απόσταση από τη θάλασσα οδήγησαν τους χωριανούς σε άλλες λύσεις επιβίωσης. Η Βωλάξ έγινε γρήγορα ο βασικός προμηθευτής κοφινιών και κάθε είδους καλαθιών για τους αγρότες της Τήνου, αλλά και των γύρω νησιών.

«Παλιά, πριν από 30-35 χρόνια, τροφοδοτούσαμε όλα τα νησιά τριγύρω, την Πάρο, τη Νάξο, τη Μύκονο, την Ανδρο, τη Σύρο. Τότε δεν υπήρχε πλαστικό. Οι γεωργοί χρειάζονταν τα καλάθια μας, για να μαζέψουν τη σοδειά τους. Σταφύλια, σύκα, τα πάντα, ό,τι και να έκοβες χρειαζόσουν κοφίνια για να τα μαζέψεις και να τα μεταφέρεις. Τότε ήμασταν 40 τεχνίτες σε όλο το χωριό κι είχαμε όλοι δουλειά. Αλλά μας έτρωγαν τον κόπο οι έμποροι. Αγόραζαν 2 δραχμές το καλάθι και το πουλούσαν 100», θυμάται ο κ. Φυρίγος, επιβεβαιώνοντας τη διαχρονικότητα της κερδοσκοπίας.

Από 15 χρονών ασχολείται με την καλαθοπλεκτική ο Αλέκος Φυρίγος

Ο ίδιος ασχολείται με την καλαθοπλεκτική από 15 χρονών. Το ίδιο έκανε ο μπαμπάς, ο παππούς και ο προπάππους του. «Την έχω πονέσει αυτή τη δουλειά. Γι αυτό και συνεχίζω όπως μπορώ». Ενόσω μας ξεναγεί στο εργαστήριό του, μας εξηγεί τα μυστικά της τεχνικής του. Για κάθε καλάθι, μικρό ή μεγάλο, χρησιμοποιεί «τριών λογιών» υλικά: λυγαριά, ιτιά και καλάμι.

«Η ιτιά είναι ξύλο μαλακό, γι αυτό και μπαίνει σε πιο λεπτά κι ευλύγιστα σημεία του καλαθιού. Η λυγαριά, που είναι σταθερή και δυνατή, μπαίνει στον πάτο». Το καλάμι –μας λέει– το κόβουν τον Ιανουάριο, το αποθηκεύουν και το δουλεύουν όλο το χρόνο. «Το κόβουμε πάντα με πανσέληνο». Γιατί; «Εχει κι αυτό τη σημασία του. Αν δεν κόψεις το ξύλο με πανσέληνο, κουστώνει».

Ιάκωβος Σιγάλας, ένας από τους τελευταίους καλαθοπλέκτες του χωριού

Με άλλα λόγια, δηλαδή, πιάνει σκόρο. Τη λυγαριά –ή αλλιώς τη βέργα– τη συλλέγουν από τέλη Αυγούστου μέχρι το Μάρτη. «Οσο πιο αργά την κόψεις, τόσο πιο γερή θα είναι», λέει ο 79χρονος καλαθοπλέκτης και συμπληρώνει «η ιτιά πρέπει να καθαρίζεται κάθε χρόνο. Αν δεν κλαδευτεί έναν χρόνο δεν θα πετάξει καινούργιες βέργες».

Η Παναγία των καλαμιών
Η μακρόχρονη ιστορία της τέχνης της καλαθοπλεκτικής στη Βωλάξ επιβεβαιώνεται ακόμη και από τις δοξασίες της θρησκευτικής παράδοσης. Η παλαιότερη καταγεγραμμένη εκκλησία της περιοχής ονομάζεται «Παναγία η Καλαμάν». Σύμφωνα με το αρχείο της Καθολικής Αρχιεπισκοπής στην Ξυνάρα (η Βωλάξ είναι ένα από τα αμιγώς καθολικά χωριά της Τήνου) η Καλαμάν χτίστηκε το 1758, ενώ ανακαινίστηκε το 1792.

Τα βράχια της Βωλάξ ανήκουν στην κατηγορία των πλουτώνιων πετρωμάτων, που όπως μαρτυρά το όνομά τους, σχηματίζονται με πολύ αργές ταχύτητες, σε μεγάλο βάθος, στο βασίλειο του μυθικού Πλούτωνα

Μια ιστορία εξηγεί την ονομασία της κάπως έτσι: Στα μέσα του 18ου αιώνα υπήρχε ένα μικρό ξωκλήσι που γιόρταζε τη γέννηση της Θεοτόκου, στις 8 Σεπτεμβρίου. Εκεί οι κάτοικοι του Βωλάξ και των γειτονικών χωριών είχαν συγκεντρωθεί για ν’ ακούσουν τη Λειτουργία και να παρακαλέσουν την Παναγία, όταν κουρσάροι Αλγερινοί ξεπρόβαλαν από τα γύρω βουνά.

Πανικόβλητοι οι πιστοί ικετεύουν την Παρθένα να τους προστατεύσει κι Εκείνη κάνει το θαύμα Της: Πυκνά καλάμια υψώνονται τριγύρω καλύπτοντας εκκλησάκι και χωρικούς. Οι πειρατές αναγκάζονται να φύγουν άπρακτοι. Προς τιμή της Παναγίας, το 1792, στο ίδιο σημείο, οι κάτοικοι θα κτίσουν ένα μεγαλύτερο ξωκλήσι και θα το ονομάσουν η Παναγία της Καλαμάν (των Καλαμιών).

Οι περισσότεροι κάτοικοι καταγράφονται στη Βωλάξ το 1835 (143 άτομα) και από τότε ο πληθυσμός φθίνει συνεχώς

Η Παναγία των καλαμιών, που υπογραμμίζει τη στενή σχέση των ανθρώπων με την πρώτη ύλη της περίφημης τέχνης τους, είναι όχι μόνο η αρχαιότερη, αλλά και η πιο διάσημη εκκλησία του χωριού. Κι αυτό επειδή το πανηγύρι της, η «μαράντα» όπως ονομάζουν οι ντόπιοι αυτά τα πανηγύρια, γιορτάζεται κάθε χρόνο την Πέμπτη του Πάσχα με σουβλιστά αρνιά, άφθονο κρασί, μουσική και ζωηρό γλέντι.

Είναι από τις γιορτές που θυμάμαι, ως παιδί, με νοσταλγία. Τα μαντίλια με τους σπιτικούς μεζέδες να απλώνονται πάνω στα στρογγυλά βράχια, οι άνθρωποι να τσουγκρίζουν τα ποτήρια τους τσιμπολογώντας από εδώ κι από εκεί και το βιολί να... κελαηδάει σε νησιώτικους σκοπούς.

Το γρανιτικό τοπίο δεν επιτρέπει εκτεταμένες καλλιέργειες

Το πανηγύρι της Καλαμάν συνεχίζει μέχρι και σήμερα να προσελκύει μικρούς και μεγάλους, ντόπιους και πασχαλινούς επισκέπτες, που ενθουσιάζονται από το υπαίθριο σκηνικό του γλεντιού. Και μετά, όταν φθάσει το καλοκαίρι, οι ορδές των τουριστών θα κάνουν μια στάση και πάλι στη Βωλάξ.

Το χωριό θα γεμίσει φωνές κι ανθρώπους, που θα περιηγηθούν στα μονοπάτια, θα βουτήξουν στις αναμνήσεις του λαογραφικού μουσείου, θα ψωνίσουν λιαστές ντομάτες στο βαζάκι, κάππαρη, θυμάρι, ρίγανη και φυσικά, καλάθια.

Ξέρατε ότι :

Τα στρογγυλά βράχια ενσωματώνονται στη ζωή την κατοίκων

• Το πότε χτίστηκε η Βωλάξ είναι αδύνατον να προσδιοριστεί, αλλά πιθανολογείται πως είναι από τα παλαιότερα χωριά του νησιού. Δεν αποκλείεται η περιοχή να κατοικείται πριν από το 2.000 π.Χ., καθώς μέσα σε βράχια έχουν βρεθεί δυο κομμάτια οψιδιανού (πέτρωμα φυσικού μαύρου γυαλιού με το οποίο έφτιαχναν εργαλεία) αυτής της περιόδου.
• Η πρώτη επίσημη καταγραφή του χωριού προέρχεται από τα κρατικά έγγραφα της ενετικής διοίκησης του 1618, που βρίσκονται στην Ιταλία.
• Το 1756 (η πρώτη χρονιά για την οποία υπάρχουν στοιχεία απογραφής του πληθυσμού στο χωριό) ζούσαν στη Βωλάξ 100 άτομα. Οι περισσότεροι κάτοικοι καταγράφονται το 1835, 143 άτομα, ενώ από τότε ο πληθυσμός φθίνει συνεχώς.  
• Τα βράχια της Βωλάξ ανήκουν στην κατηγορία των πλουτώνιων πετρωμάτων, που όπως μαρτυρά το όνομά τους, σχηματίζονται με πολύ αργές ταχύτητες, σε μεγάλο βάθος, στο βασίλειο του μυθικού Πλούτωνα.
• Τα παλιά μονοπάτια, όπως το μονοπάτι προς «Σαββαγιάννη», είναι στρωμένα με το υλικό της διάβρωσης των βράχων.

 Δείτε περισσότερα στο http://www.thetravelbook.gr/